Gazel Nedir, Özellikleri Ve Tarihsel Gelişimi

Şairin aşk, sevgili, şarap, bahar gibi coşkulu haller karşısındaki duygularını anlatan şiirlere gazel denir.

Gazeller, lirik şiirlerdir. Aruz ölçüsüyle yazılır. Nazım birimi beyittir. Beyit sayısı beş ile on beş arasında değişir. Kafiye düzeni aa/ba/ca/da… şeklindedir. Şairler mahlaslarını (takma isim) son beyitte söylerler.

Gazelin ilk beytine matla, son beytine makta denir. En güzel beytine beytül gazel ya da şah beyit denir. İlk beyitten sonraki beyte hüsn-i matla, son beyitten önceki beyte hüsn-i makta denir.

Bütün beyitlerinde aynı düşüncenin ele alındığı gazeller yek-ahenk gazel, her beyti öncekinden ustalıklı biçimde söylenen gazellere yek-avaz gazel denir.

Gazelller redifleriyle isimlendirilir. Konu bakımından halk edebiyatındaki koşmaya benzer.

Hikemi gazel: Felsefi konuları işleyen, düşünceye ağırlık veren, amacın okuyucuyu uyarmak, düşündürmek ve aydınlatmak olduğu, daha doğru bir ifadeyle insana doğruyu, güzeli göstermeye yönelik görüş bildiren didaktik içerikli gazellerdir. Nabi hikemi gazelin en tanınmış ismidir.

Âşıkâne gazel: Aşkla ilgili acı, keder, yakarış, yakınma gibi içli duyguların anlatıldığı gazellere denir. Fuzuli âşıkâne gazelin en tanınmış ismidir.

Rindane gazel: Dünya malına, şan ve şöhrete önem vermemeyi, yaşamaktan zevk alma düşüncesini anlatan gazellere denir.

Şûhâne gazel Sevgiliyi ve aşkın zevklerini zarif, çapkınca bir tarzda anlatan gazellere denir.

Musammat gazel: Dize ortalarından uyaklı olan gazele denir. Dize ortasında uyağı bulunan, dizenin ortası ile sonu kendi arasında uyaklı olan gazellerdir. Dize ortasındaki uyağa iç uyak denir. Bu tip gazellerde beyitler ortadan bölünüp alt alta dörtlük oluşturacak biçimde yazılacak olursa (abab-cccb-dddb…) şeklinde uyaklı kıtalar oluşur.

Gazel, Türk edebiyatına 13. yüzyılda İran’dan Fars edebiyatı yoluyla geçmiştir.

Anadolu edebiyatı sahasında yazılan ilk gazellerde daha çok dinî, ahlâkî ve tasavvufî konuların işlendiği görülür.

Gazel yazan şairler:

13. yüzyılda Hoca Dehhani, Şeyyad Hamza;

14. yüzyılda Kadı Burhâneddin, Nesîmî ve Ahmedî ;

15. yüzyılda Şeyhî, Ahmed Paşa, Necâtî , Avnî, Cem Sultan ve Çağatay edebiyatında da Ali Şîr Nevâî;

16. yüzyılda Zâtî, Hayâlî Bey, Nev‘î, Rûhî-yi Bağdâdî, Fuzulî;

17. yüzyılda Nâilî,  Nâbî, Neşâti, Şeyhülislam Yahya, Nef’î;

18. yüzyılda Nedîm, Şeyh Galib;

19.yüzyılda Yenişehirli Avni, Enderunlu Vasıf, Leskofçalı Galip,  Hersekli Arif Hikmet.

Tanzimat Dönemi şairleri birkaç örnek vermiş, Servet-i Fünûn şairleri gazel yazmamıştır.

Gazel türü 15. yüzyılda Şeyhî, Ahmed Paşa, Necâtî ve Çağatay edebiyatında da Ali Şîr Nevâî ile mükemmellik kazanmıştır. 16.yüzyılda yüzyılda Anadolu’da Bâkî, Âzerî sahasında Fuzûlî gazeli doruğuna eriştirmiştir. 17. yüzyılda gazel, Nâilî’nin öncülüğünü yaptığı Sebk-i Hindî üslûbuyla yeni bir incelik ve zarafet kazanır. Bu yüzyılın sonunda Nâbî gazele fikrî bir ağırlık kazandırmıştır. 18. yüzyılda Nedîm rindliği ve coşkunluğu, Şeyh Galib inceliği, duyarlılığı ve Mevlevîlik neşesiyle büyük gazel şairleri olmuşlardır. Tanzimat’tan sonra Encümen-i Şuarâ şairleri gazelde yeni bir atılıma girmişlerse de onu daha ileriye götürecek bir başarı ortaya koyamamışlardır.

Sorular ve Cevaplar

Soru 1.Gazelden türeyen nazım şekilleri var mıdır?

Cevap: Vardır. Gazelin her mısraının altına gelmek üzere kısa mısralar eklenerek müstezad yapılmıştır. Bunun yanında her beytine değişen sayıda mısra katmak suretiyle bendlerden meydana gelen daha hacimli şekiller elde edilmiştir. Bir şairin gazeline her beytin mısraları arasına iki ya da üç mısra konularak taştîr, her beytin önüne iki mısra eklenerek terbî, üç mısra eklenerek tahmîs ve daha çok sayıda mısra eklenerek sırasıyla tesdîs, tesmî‘, tesmîn, tetsî‘ ve ta‘şîr yapılmıştır. Bunlardan en çok kullanılanları tahmîs ve tesdîs şekilleridir.

Soru 2. Gazellerinde mahlas kullanmayan şair var mıdır?

Cevap: Evet vardır. Kadı Burhâneddin ve Kemalpaşazâde gazellerinde mahlas kullanmayıp kendi adlarını kullanmışlardır. Böyle ender şairlerdendir.

Soru 3. Müzeyyel gazel nedir?

Cevap: Şairler bazan mahlas beytinden sonra gazellerini bitirmeyip bir ya da birkaç beyit daha eklerler. Bunlara “müzeyyel gazel”, eklenen beyitlere “zeyl” adı verilir.

Soru 4. Mülemma gazel nedir?

Cevap: Arapça, Farsça ve Türkçe’den ikisi veya üçüyle karışık surette söylenmiş gazellere “mülemma‘ gazel” denir.

Soru 5. Müşterek gazel nedir?

Cevap: İki şairin mısra mısra yahut beyit beyit karşılıklı olarak söyledikleri gazellere de “müşterek gazel” denir.

Soru 6. Mükerrer gazel nedir?

Cevap: Her mısrasında akis sanatı yapılmış gazellere “mükerrer gazel” denir. 

Soru 7. Gazelden türetilen nazım şekilleri var mıdır, varsa bunlar nelerdir?

Cevap: Vardır. Gazelin her mısraının altına gelmek üzere kısa mısralar eklenerek müstezad yapılmış, her beytine değişen sayıda mısra katmak suretiyle bendlerden meydana gelen daha hacimli şekiller elde edilmiştir. Bir şairin gazeline her beytin mısraları arasına iki ya da üç mısra konularak taştîr, yine her beytin önüne iki mısra eklenerek terbî, üç mısra eklenerek tahmîs ve daha çok sayıda mısra eklenerek sırasıyla tesdîs, tesmî, tesmîn, tetsî ve taşîr yapılmıştır. Bunlardan en çok kullanılanları tahmîs ve tesdîs şekilleridir.

Soru 8. Tegazzül nedir?

Cevap: Gazel söylemektir. Özellikle kaside içinde kullanılan gazeller için kullanılır. Kasidenin bölümlerinden biridir.

Soru 9. Tanzir etme, nazire nedir?

Cevap: Bir şairin başka bir şairin gazeline aynı vezin ve kafiyede benzer bir gazel söylemesine “tanzir etme” ya da “cevap verme”, bu gazele de “nazîre” denir. Nazîrenin tanzir edilen gazelle aynı anlam ve üslûp doğrultusunda olması gerekir.

Soru 9. Nazireler hangi kitaplarda toplanmıştır?

Cevap: Nazîreler, 15.yüzyıldan başlayarak “mecmûatü’n-nezâir” denilen şiir mecmualarında toplanmıştır. 

Soru 10: Nakîze nedir?

Tersine bir anlamda yapılmış nazirelere denir.